Cho đến nay vẫn chưa ai biết chính xác nguồn gốc của cờ vây nhưng qua những truyền thuyết về môn cờ này, có một điều không bao giờ phủ nhận được là cờ vây không đơn thuần là một trò giải trí đơn thuần mà còn là một bộ môn răn dạy con người ta sống tốt hơn và còn nhiều ý nghĩa trong thiên tượng dịch lý, binh pháp chiến lược,và vấn đề trị quốc an dân.
Điển hình trong những truyền thuyết đó là câu chuyện về vua Nghiêu. Truyền thuyết kể rằng vua Nghiêu và phi tần là Phú Nghi Thị sinh được một hoàng tử là Đan Chu. Nhưng Đan Chu lòng dạ không tốt nên vua Nghiêu đã đi tìm những vị đạo tiên để hỏi cách chỉ bảo cách dạy con. Một hôm, ở gần bờ sông Phấn, ông nhìn thấy hai vị tiên đang ngồi đối diện nhau dưới cây tùng. Ông ngắm họ vạch những đường ngang dọc trên cát, rồi đặt những miếng đá đen trắng trên hàng vẽ như đang bày trận đồ. Nhà vua tiến đến hỏi cách làm thế nào để có thể sửa đổi tính tình Đan Chu. Một vị tiên nói : “Đan Chu hay tranh giành mà lại ngu ngốc, hãy dùng những phương diện gì hắn có sở trường mà uốn nắn tính tình của nó theo con đường tốt”. Còn vị tiên kia lấy tay chỉ những đường kẻ trên cát và các viên đá đen trắng nói rằng: “Cái này gọi là bàn cờ Vi Kỳ. Bàn cờ này hình vuông mà yên tĩnh, trong khi những viên đá kia hình tròn mà chuyển động. Nó đi theo cách vận chuyển của Trời và Đất”. (trích từ Lịch đại Thần Tiên thông giám).
Nghe theo lời dạy của 2 vị đại tiên, vua Nghiêu trở về và dạy Đan Chu chơi cờ vây, Quả đúng như lời 2 vị đại tiên kia nói, thời gian sau đó, tính tình Đan Chu thay đổi hẳn, ngày càng tốt hơn. Từ đó mà thấy, người xưa sáng tạo ra môn cờ vây, không phải chỉ để tiêu khiển giết thời giờ hay học cách tranh giành hơn thua, mà để tu thân dưỡng tính, phát sinh trí tuệ, và biểu lộ tài năng nghệ thuật của người chơi. Vả lại, cờ vây còn có tương quan liên hệ đến thiên tượng dịch lý, binh pháp chiến lược,và vấn đề trị quốc an dân.
Sách “Tả truyện”, sách “Luận Ngữ” của Khổng Tử, và sách “Mạnh Tử”, chỉ rõ rằng thời Xuân Thu Chiến Quốc là thời kỳ rất thịnh của cờ vây. Vào lúc phồn thịnh nhất của triều đạo nhà Đường môn cờ này cũng có những vị trí nhất định trong xã hội đến mức Vua Đường Huyền Tông đặc biệt đặt ra một chức quan trông coi về bộ môn cờ vây, gọi là “Kỳ đãi chiếu”, chức quan này mang bậc cửu phẩm.
Một số những kỳ thủ cờ vây giỏi ngày nay cho rằng bàn cờ vây nhìn giống như một vũ trụ, do 360 thiên thể họp lại mà thành. Có 19 đường dọc và 19 đường ngang trên bàn cờ, và 361 điểm tổng cộng. Một điểm dư ở trung tâm, gọi là Thiên Nguyên, tức là Thái Cực, đại biểu cho trung tâm của vũ trụ. Con số 360 chính là số ngày trong một năm âm-lịch, được chia ra làm bốn. Bốn góc là xuân, hạ, thu, đông. Những con cờ đen và trắng đại biểu cho ngày và đêm. Như vậy cả bàn cờ giống như là hình tượng biến hóa của Trời và Đất.
Xem cách bố cục những điểm đen và trắng trong quyển sách cổ ‘Hà Đồ’ và quyển ‘Lạc Thư’ thuộc bộ ‘Chu Dịch bổn nghĩa’ , rất có thể cờ vây và 2 quyển sách này đều có những nguồn gốc thâm sâu. Giống như quyển Lạc Thư, bàn cờ vây có 361 giao điểm, 8 ngôi sao tinh tú chỉ phương vị, và 72 giao điểm dọc theo vòng chu vi, mà tương ứng với 360 ngày, 8 quẻ bát quái (càn, đoài, ly, chấn, tốn, khảm, cấn, khôn), và 72 loại thời tiết. Con cờ hình tròn, phía trên nhô lên, phía dưới phẳng ngang, phân biệt nhau bằng hai mầu trắng và đen, tượng trưng cho Âm và Dương. Trong sách Kỳ Kinh, thuộc thời đại Nam-Bắc triều, tìm thấy trong động đá Mỗ Cao ở thành phố Đôn Hoàng, tỉnh Cam Túc, có nói rằng “ 361 đường là phỏng theo con số của Chu Thiên”.
Từ góc độ của người tu luyện mà xét, thì cũng như Chu Dịch, Hà Đồ, Lạc Thư, Bát Quái, cờ vây không phải là văn hóa của nền văn minh nhân loại thời kỳ này sáng tạo ra, mà là văn hóa thuộc về nền văn minh tiền sử. Thật ra, chúng đều là văn hóa do chư Thần truyền xuống cho nhân loại. Trong sách “Lê Hiên Mạn Viễn” có viết rằng: “Vi Kỳ ban đầu không phải là sự việc của nhân gian. Nó được phát hiện đầu tiên trong khi khai quật phần mộ của vua Chu Mục Vương, nằm ở tỉnh Tứ Xuyên, và sau đó còn được tìm thấy trong một thạch thất nằm trên núi Thương Sơn. Đó là dụng cụ cho các vị đạo tiên nuôi dưỡng tính nết và vui chơi với Đạo.”
Cờ vây có hình thức rất giản dị. Chỉ có 2 loại quân cờ đen và trắng, và luật chơi cũng rất đơn giản. Tuy nhiên sự huyền diệu của nó lại vượt xa hơn cả bất cứ loại cờ nào. Chỉ có 361 điểm cho quân cờ, nhưng sự biến ảo là hầu như vô tận. Trầm Quát viết trong sách “Mộng Khê Bút Đàm”, khi bàn đến số lượng biến ảo của cờ vây đã nói rằng “nó lên tới con số 3 luỹ thừa 361 lần”.
Cờ vây là môn cờ cổ nhất trong lịch sử Trung Hoa, với những truyền thuyết đầy giá trị nhân văn về nguồn gốc, cờ vây đã duy trì và phát triển cho đến tận ngày nay. Những giai thoại truyền kỳ, những áng văn chương thi phú đẹp đẽ, … ca ngợi về cờ vây đã phần nào phản ánh giá trị của môn cờ này trong xã hội Trung Hoa cổ đại. Cho đến ngày nay, người ta vẫn phải trầm trồ khen ngợi, cờ vây như một đóa hoa đẹp đẽ trong lịch sử của nền văn minh Trung Hoa.
